Prokletije

Naziv Proklete planine, ili na albanskom Bjeshket e Nemuna, govori o surovosti i teškom životu čovjeka u njihovoj blizini. Prokletije se mogu nazvati i biserom prirode, jer se odlikuju brojnom raznovrsnošću biljnog i životinjskog svijeta, sa mnoštvom endemskih vrsta.

Alpi na jugu Evrope

BISER ISPOD ZLE KOLATE

Teško pristupačne, na samom repu Dinarida, u miru nenarušenom hiljadama godina leže Prokletije. One ne liče na planine sa ovih prostora. Uobičajeno je da planinski masiv ima glavnu skupinu vrhova ili vrh, ali za Prokletije to ne važi. Razuđenost vijenaca vrhova i njihovih ukrštenih grebena, sa dubodolinama koje ih presijecaju, dovode do toga da, kada uđete dublje u Prokletije, ne znate gdje im je centralni dio.
Za ”Alpe na jugu Evrope” i najmlađi nacionalni park u Crnoj Gori, u Evropi se čulo tek u prvoj polovini prošlog vijeka, kada su počela prva istraživanja, dok razvoj planinarenja počinje tek poslije Drugog svjetskog rata.

Proklete planine

Naziv Prokletije, (na albanskom Bjeshket e Nemuna - Proklete planine ili kako ih Albanci zovu Alpet Shqiptare), upućuje na surovost i težak život čovjeka u njihovoj blizini. Crnogorske Prokletije samo su manji dio posebnog planinskog masiv koji se nalazi između Dinarida i Šarskih planina. Impozantni planinski vijenci se postepeno izdižu u pravcu jugozapad – sjeveroistok u dužini oko 70 kilometara i površinom od oko 1. 380 km².  U podnožju Prokletija smješteni su živopisni planinski gradovi Plav i Rožaje i nekoliko pograničnih gradova - Podgorica, Andrijevica i Berane, koji samo u jednom manjem dijelu pripadaju tom području.
U ovoj zoni nalaze se tri najveća planinska vrha: Zla i Dobra Kolata (2.534 i 2.528 mnv), i Maja Rosit (2.525 mnv).  Pravi dragulj ovog impozantnog planinskog lanca predstavlja Grebajsko-doljski glacijalni valov - uzana, desetak kilometara duga lednička dolina koja se pruža jugozapadno od Gusinja. Pažnju naročito privlači masiv Karanfila, gdje je na rastojanju od svega 4 km skoncentrisano više od deset vrhova viših od 2000 metara.
Nasuprot divljim i opasnim Karanfilima planine sa desne strane doline, Volušnica, Popadija i Karaula, mnogo su pitomije i pristupačnije.
Oštri nazubljeni grebeni, nepristupačni vrhovi, duboki cirkovi, strme, vertikalne litice, brojna izvorišta rijeka - Prokletije nijesu ni „taknute” ljudskom rukom. Izuzetne predione i pejzažne osobine i bogat biodiverzitet imaju visokoplaninska i alpska zona koja uključuje još i Bjelič, Bogićevicu, područje između Ropojane i Grebaje, Trojan; rječne basene Grlje i Ropojana sa Alipašinim izvorima, Grebaja i Dolja, Grnčar, Ljuča i Plavsko jezero, zona Hridskog i Visitorskog jezera sa neposrednom okolinom, zona Volušnice...

                   Biser prirode

Prokletije se mogu nazvati biserom prirode, jer se odlikuju brojnom raznovrsnošću biljnog i životinjskog svijeta, sa mnoštvom endemskih vrsta. Ti krajevi su poznati kao jedno od najbogatijih lovnih područja u Crnoj Gori. Osim mrkog medveda tu se mogu sresti srne, divlje svinje, divokoze, pa čak i ris. Cjelokupni biljni svijet Prokletija, sa 255 endemičnih vrsta i podvrsta, čija su nalazišta 28 odsto u visokom planinskom području, čini ovaj region prepoznatljivim kao srce endemizama Evrope. Ranija istraživanja su pokazala da ovdje obitava više od dvije stotine vrsta ptica, što čini ovaj region jednim od najznačajnijih ornitoloških područja na Balkanu i u Evropi.
Najvećim dijelom plavsko-gusinjskih Prokletija, kao i njihovim vrhovima iznad 2000 m, pruža se crnogorsko-albanska granica. To je hidro-geološko razvođe jadranskog sliva preko izvorišnih pritoka Drima, i crnomorskog preko izvorišnih tokova Lima.

Prvi Gusinjanin – Lovac na jelene

Prvi tragovi života u današnjem Plavu potiču još iz VIII vijeka p.n.e. Da su ljudi tu živjeli najbolji je dokaz lik lovca na jelene uklesan na stijenu na planini Brade Vezirove, u blizini Gusinja. U IV vijeku p.n.e ove krajeve naseljavaju ilirska plemena. Pretpostavlja se da su oko 300 godina p.n.e plavsko-gusinjsku kotlinu naseljavali Arijate, ili Piruste, jedna od starijih ilirskih plemena. Plavsko-gusinjska kotlina bila je teritorija na kojoj su se ukrštali interesi i uticaji svih plemena koja su je naseljavala. Poslije poraza Ilira od Rimljana, u II vijeku p.n.e, Iliri su romanizovani. Veliki slovenski talas u VII vijeku nove ere zapljusnuo je Balkan i stara ilirska i romanizovana plemena su se postepeno slovenizirala.
Prvi pisani dokumenti iz XIII i XIV vijeka svjedoče o ulozi i značaju ovih krajeva u razvoju prve srpske države u srednjem vijeku. Kada je uspostavljena Osmanska vlast ovdje je bila veća naseljenost nego i u jednom drugom dijelu današnje Crne Gore. O tome najbolje govori podatak, koji datira iz tridesetih godina XVIII vijeka, da je Gusinje imalo 600 domova i oko 200 trgovinskih i zanatskih radnji, kada je na Cetinju bilo 60 domova. Prema prvom zvaničnom popisu stanovništva u Crnoj Gori iz 1485.godine, plavsko-gusinjski kraj imao je sedam puta više stanovnika od područja današnje Podgorice.
Treća najezda koja je zapljusnula ovaj kraj u XVI i XVII vijeku bila je kada su došla mnoga plemena, uglavnom Kuči i Bratonožići.

Od rimskog imperatora do crnogorskog kralja

U vrijeme Osmanske carevine izgrađen je grad (tvrđava) Plav sa visokim zidinama, u kojem su mahom živjeli age i begovi.  Plav je za vrijeme Turske imao 34-godišnju autonomiju. Odlukama Berlinskog kongresa, 1878. godine, Plav i Gusinje pripali su Crnoj Gori, no stanovništvo nije  prihvatilo takvu odluku. Knjaz Nikola uputio je tada u Plav i Gusinje veliku vojsku, početkom novembra 1879.godine, koju je na Nokšiću, vojska sa Ali-pašom Šabanagićem na čelu, zaustavila i pobijedila. Plavsko-gusinjska autonomija trajala je do 1912.godine, kada su Crnogorci prvi put zauzeli Plav i Gusinje.
Za Plav se navodi da je njegovo podizanje okončano 1619. godine. Pretpostavlja se da naziv “Plav” potiče od imena rimskog imperatora Phlaviusa. Gusinje se prvi put spominje u XVII vijeku, kao selo na karavanskom putu od Kotora i Skadra za Peć i Carigrad. Kroz to naselje tada je prolazio veliki broj trgovaca i karavana. Za vrijeme vladavine Turaka, Gusinje je bilo centar nahije, poznat po izvozu stoke i stočarskih proizvoda. Murino potiče od riječi muhur (mur), što znači pečat, pa se pretpostavlja da je tu nekad bila carina.

Od vode Skakavice trnu zubi

Veći i manji vodotoci, glacijalna jezera, vrela i izvori pitke i mineralne vode, podzemne izdani i planinske lokve svrstavaju Prokletije u grupu hidrološki najbogatijih prostora Crne Gore. Specifične hidrografske elemente i značajne turističke vrijednosti predstavljaju glacijalna jezera - Plavsko, Ridsko (Hridsko), Visitorsko, Rikavačko, Bukumirsko, Ropojansko, Tatarijsko, Bjelajsko, Koljindarsko, Čardačko i dr. Sa izuzetkom Plavskog, ostala jezera predstavljaju tipične primjere i prirodne fenomene poznate pod nazivom "gorske oči". Dosta zastupljene i razvojno višeznačajne hidrološke elemente čine i brojna vrela i izvori kvalitetne planinske vode. Neki od njih, kao što su Alipašini izvori kod Gusinja, imaju posebnu turističku atraktivnost.
Najpoznatije, Plavsko jezero, pripada grupi protočnih jezera, jer ima pritoku Ljuču i otoku Lim, koja nekoliko stotina metara teče tiho, da bi se pretvorila u divlju rijeku poznatu po dubokim i bistrim virovima i pješčanim bukovima i brzacima. Plavsko jezero je bogato ribom. U njemu je ulovljena mladica težine 41 kg, koja je 1985. god. na Sajmu ribolova u Novom Sadu proglašena za svjetski trofej. Na Plavskom jezeru obitava i raznovrsna pernata divljač.
Lim je planinska rijeka koja izvire iz Plavskog jezera. Duga je 197 km, a protiče kroz pet gradova: Plav, Berane i Bijelo Polje u Grnoj Gori, Prijepolje i Priboj u Srbiji. Oko Skakavice je kraško vrelo i nalazi se nedaleko od Gusinja , kod sela Vusanje. Izbija na 1.000 m nadmorske visine, ima kružni oblik i izgled lijevkaste i duboke vrtače, u kojoj voda vri. Voda Oka je veoma hladna, zbog otopljenog snijega sa visokih djelova Prokletija kojim se napaja, tako da na površini iznosi oko 5 C, a u dubljim djelovima 4.3 C, opora je za piće i prije upotrebe se mora ostaviti da se zagrije.
Na ulazu u izdubljeni dio doline, rijeka Skakavica gradi 30 m visoki vodopad Grlje, čiji se šum čuje daleko unaokolo. Nizvodno od vodopada, Skakavica u suženom dijelu doline nosi naziv Grlja. Nakon 300 m toka Grlja se pojavljuje na svjetlost dana i posle spajanja sa vodom iz Alipašinih izvora dobija naziv Vruja i teče prema Gusinju. Rijeka Vruja,  koju čine Alipašini izvori i rječica Grlja, predstavlja najveće prirodno mrijestilište pastrmke  u regionu.

Sultanija – poklon Abdul Hamida Plavljanima

Period turske vladavine ostavio je za sobom značajne spomenike islamske kulture. U Otomanskom carstvu mnogo se poklanjalo graditeljstvu. Turci Osmanlije donijeli su na Balkan osoben stil gradnje manjih i većih naselja (kasaba  i šehera). Stambeni dio naselja sastojao se od manjih jedinica - mahala. Gradska kuća doživjela je brojne promjene, tako da postoje razne varijante. Specifični stambeni objekti koji su sačuvani na teritoriji Crne Gore su tzv. kule, koje su imale i odbrambenu funkciju. Pravljene su od kamena, sa malim prozorskim otvorima, koji služe kao puškarnice. Posljednji nivo je od drveta sa erkerima u kojima su smještene pomoćne prostorije (mutvak i hamam). Kamena kuća na sprat se naziva kula ili čardak. Najpoznatija je Redžepagića kula u Plavu, izgrađena u prvoj polovini XVII vijeka, dok legende govore da Kula datira s pocetka XV vijeka. Prema nekim izvorima Kulu je 1671. godine sagradio Hasan–beg Redžepagić. Međutim, predanje kaže da je znatno starija i da potiče iz XV vijeka. Po predanju kulu je sagradio Ali-Muce sa sinovima, potomak Ali-bega Redžepagića, radi odbrane Plava od Bunjana (Klimenata).  
Na području plavsko-gusinjskog kraja izgrađene su mnogobrojne džamije. Najstarija među njima je Drvena ili Stara džamija, koja se nalazi u centru Plava, ispod "Grada".  Prema nekim podacima Drvena džamija je izgrađena 1471. godine. Njen današnji izgled potiče većim dijelom iz XVIII vijeka.
Izraženije prelaženje u islam počinje tek tokom druge decenije XVII vijeka. Tada je sultan Ahmed izgradio džamiju u Gusinju. U narednih 70 godina broj onih koji su prešli u islam toliko se povećao, da se osjećala potreba za još jednom džamijom. Bila je to Čekića džamija, izgrađena 1687. godine. Vezirovu džamiju u Gusinju izgradio je 1765. Kara Mahmud Bastalija, vezir skadarski. Njenom izgradnjom nije povećan broj džamija, jer je 1746. sultan Ahmedova džamija zapaljena i više nije obnavljana. Vezirova džamija adaptirana je 1995. godine. Uz nju su sagrađena dva objekta, od kojih je jedan "Junuzov šadrvan", nazvan po dugogodišnjem imamu dvije džamije, Junuzu ef. Laličiću.
Tokom posljednje dvije decenije XIX vijeka izgrađene su Šabovića, odnosno Ferovića džamija u Plavu (1880.godine) i Radončića, odnosno Nova džamija u Gusinju (1899. godine). Prva simbolizuje dolazak Ferovića na vlast u gusinjsku kazu, a druga brojnost bratstva Radončića, koje je tada imalo oko 128 domaćinstava. U samom centru grada nalazi se i Redžepagića džamija koja potiče iz XVIII vjeka. I jedna i druga džamija postoje i danas.
Posljednja i najljepša džamija u ovom kraju izgrađena je 1909. godine. Nosi naziv Sultanija. Nju je sultan Abdul Hamid izgradio kao poklon mještanima Plava, za gazijsku borbu u boju na Nokšiću, 3. i 4. novembra 1879.godine. Smještena je u samom centru plavske čaršije, pored zgrade Skupštine opštine i Suda. Iza džamije Sultanija sagrađena je bila zgrada za ruždiju (školu). U vrijeme Kraljevine Jugoslavije zgrada džamije pretvorena je u školu, a tu namjenu imala je i nakon Drugog svjetskog rata. Godine 1959. vlasti su donijele odluku da Sultaniju pretvore u policijsku ustanovu i zatvor. Sa zidova džamije uklonjeni su natpisi na arapskom, promijenjen je i izgled, tako da ne podsjeća na islamsku arhitekturu. Promijenjeni su prozori i vrata. Unutrašnji dio džamije je pregrađen tako da su umjesto mihraba, mimbera i cursa napravljene zatvorske ćelije i kancelarije. Potpuno isto desilo se i sa zgradom ruždije.

Svete Trojice starije od Dečana

Manastir Sv.Trojice u Brezojevicama kod Plava je najstariji sakralni objekat na ovom području, potiče iz doba Nemanjića. Prema predanju stariji je od manastira Dečani. Prema mišljenju stručnjaka i istoričara, objekat je podignut krajem XII vijeka, a živopisan 1567.godine, pod upravom igumana Nestora, kako i stoji na sačuvanom zapisu u zgradi crkve.
Crkva Svetog Đorđa u Gusinju podignuta je na mjestu starijeg objekta, 1926. godine. Po zapisu na ploči saznaje se da je sagrađena prilozima pravoslavnog stanovništva.
Katolička crkva Sv.Anton u Dolji, kod Gusinja, građena je 1933 - 1936. Postoji i danas, a vlasništvo je Barske mitropolije i trenutno nema službeno lice.

Autor: Dejan Peruničić