Dinarski gušteri(rod Dinarolacerta) su endemi dinarskih planina Balkanskog poluostrva i tercijarni relikti. Pripadaju grupi malih lacertidnih guštera (familija Lacertidae).
Dinarski gušteri(rod Dinarolacerta) su endemi dinarskih planina Balkanskog poluostrva i tercijarni relikti. Pripadaju grupi malih lacertidnih guštera (familija Lacertidae).
Prepoznatljivi su po spljoštenom tijelu, dugačkoj glavi sa izvučenom, zašiljenom njuškom i tankom i dugačkom repu. Boja leđne strane tijela je tamno-siva, sivo-smeđa ili maslinasta sa rasutim tamnim mrljama koje mogu biti povezane u mrežastu šaru ili grupisane duž središnjeg dijela leđa. Trbušna strana tijela najčešće je bijeličaste, sive ili žute boje bez mrlja. Mlade jedinke su slične odraslim, trbuh im je uvijek bijeličast ili siv a rep plavičast ili zelenkast. Mužjaci su krupniji od ženki.
Naseljavaju stjenovite krečnjačke predjele planina mediteranskog zaleđa koje karakterišu veoma duge, hladne zime sa dosta snijega, kišovita proljeća i jeseni i veoma topla ljeta sa ekstremnim razlikama između dnevnih i noćnih temperatura. Često se nalaze u blizini planinskih jezera, u listopadnim, mješovitim ili četinarskim šumama otvorenog tipa (često u zajednici subendemo-reliktnog bora munike (Pinus heldreichii)), u degradiranim šumskim zajednicama, kao i iznad gornje šumske granice.
Životu u stjenovitim oblastima prilagođeni su zahvaljujući specifičnim morfološkim i ekološkim karakteristikama. Spljoštena glava i spljošteno tijelo sa glatkim krljuštima omogućavaju im skrivanje i u najužim pukotinama i uspješno izbjegavanje predatora, kao što su zmije poskok i smukulja.
Predstavnici dinarskih guštera su mosorski gušter (Dinarolacerta mosorensis) i prokletijski gušter (D. montenegrina). Po spoljašnjem izgledu dvije vrste su veoma slične, dok su na genetičkom nivou utvrđene jasne razlike između njih.
Mosorski gušter živi na ograničenim prostorima jugo-zapadnih Dinarida na jugu Hrvatske, jugu Bosne i Hercegovine i u Crnoj Gori na nadmorskim visinama od 450 – 1900 m. U Crnoj Gori ova vrsta je do sada zabilježena na Durmitoru, Krnovu, Prekornici, Štitovu, Maganiku, Lovćenu, Somini, Orjenu i na još nekoliko lokaliteta na zapadu i jugozapadu zemlje.
Prokletijski gušter je stenoendemit Prokletija. Ranije se smatralo da predstavlja izdvojenu populaciju mosorskog guštera ali je na osnovu morfoloških i genetičkih karakteristika utvrđeno da se radi o zasebnoj vrsti. U Crnoj Gori je zabilježen samo na dva lokaliteta sa planine Đebeze u blizini Bukumirskog jezera na nadmorskoj visini od oko 1600 m. Nedavno je molekularnim analizama utvrđeno da nalaz mosorskog guštera sa albanske strane Prokletija takođe pripada prokletijskom gušteru (Podnar i sar., 2014).
Fragmentisan i ograničen areal i specijalizovanost na određeni tip staništa, čini dinarske guštere veoma osjetljivim na različite antropogene uticaje. Staništa dinarskih guštera ugrožavaju globalne klimatske promjene, sječa šuma, zagađivanje raznim otpadom, požari i urbanizacija. Uznemiravanje usljed učestalih posjeta turista i ljubitelja prirode, kao i sakupljanje primjeraka u različite svrhe, predstavljaju direktnu prijetnju nekim populacijama dinarskih guštera.
S obzirom da se posljedice globalnih klimatskih promjena prvo odražavaju na ovakve planinske vrste, istraživanje njihovog staništa i brojnosti može nam ukazati kakvo je trenutno stanje i kakve su dalje perspektive za opstanak ne samo ovih vrsta, već i reliktnih četinarskih šuma u Crnoj Gori. Iz tog razloga su članovi NVO Crnogorsko društvo ekologa i Prirodnjačkog muzeja Crne Gore pokrenuli projekat istraživanja, očuvanja i promocije dinarskih guštera u Crnoj Gori finansiran od strane Rufford fondacije u 2014. godini.
Status zaštite dinarskih guštera
Mosorski gušter je na osnovu IUCN (International Union for Conservation of Nature) kriterijuma proglašen ranjivom vrstom (VU) zbog izuzetno fragmentisanog i ograničenog areala, narušavanja kvaliteta i veličine staništa (Crnobrnja-Isailović i sar., 2009). Nalazi se u dodatku III Bernske Konvencije o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa, a na prijedlog Hrvatske 2013. godine je uvrštena u dodatke II i IV Direktive o staništima. Zakonom je zaštićena u Hrvatskoj (NN 70/05; 139/08; 57/11) i Crnoj Gori (Službeni list 76/06). Nalazi se kao ranjiva vrsta u Crvenoj knjizi vodozemaca i gmizavaca Hrvatske (Jelić i sar., 2012) i na Crvenoj listi faune Federacije Bosne i Hercegovine (Škrijelj i sar., 2013). Takođe, predstavlja jednu od ciljnih vrsta u Natura 2000 ekološkoj mreži za Hrvatsku i Crnu Goru. Populacija na Biokovu u Hrvatskoj se nalazi u okviru Parka prirode, a na Durmitoru i Lovćenu u Crnoj Gori u okviru nacionalnih parkova.
Prokletijski gušter se ne nalazi na listi zaštićenih vrsta u Crnoj Gori, s obzirom da je vrsta ustanovljena nakon stupanja na snagu rješenja o zaštićenim vrstama iz 2006. godine. Na Crvenoj listi ugroženih vrsta IUCN-a označena je kao posljednja briga (LC) (Crnobrnja-Isailović i Bowles, 2011), uprkos činjenici da ne postoje podaci o ekološkim karakteristikama i populacionom statusu ove stenoendemične vrste, a jedino potvrđeno nalazište u Crnoj Gori je u okviru nezaštićenog područja.
Autor: Dr Lidija Polović
muzejski savjetnik u zbirci gmizavaca
Prirodnjačkog muzeja Crne Gore