Nacionalni park Šar - planina

Ovaj nacionalni park po svom prirodnom bogatstvu jedna od vrućih tačaka biološke raznovrsnosti Evrope.

Osnivanje i uloga očuvanja

Osnovan je 1986. godine i površina nacionalnog parka je 22.805 ha. Nacionalni park je osnovan radi očuvanja: različitih oblika glacijalnog (cirkovi, morene glacijalna jezera i dr.), periglacijalnog (snežanički cirkovi, klizeći blokovi, mikro-oblici tundra mozaika sa drobinama i dr.), kraškog i fluvijalnog reljefa; hidroloških objekata i pojava (rječni tokovi, izvori, potoci, tresave i jezera); šumskih i visokoplaninskih vegetacija i njihovih staništa (zajednice munike, molike, krivulja, tresave i visoke zeleni i dr.); staništa i populacije divlje flore (hajdučica kralja Aleksandra, Nikolićev pucavac, bornmilera, šarplaninski karanfil i dr.) i faune, posebno bogate faune dnevnih leptira, ptica (sivi soko, veliki tetreb, jarebica kamenjarka, prdavac, balkanska ušata ševa), sisara (sniježna i dinarska voluharica, mrki medvjed, vuk, divokoza i dr.); predjela sa nizom karakterističnih obiljžja; brojnih objekata kulturne baštine koji potiču iz srednjevjekovne srpske države (manastiri Sv. Arhanđela, Sv. Petra Koriškog, Sv. Bogorodice i crkve Sv. Nikole, Sv. Petke, Sv. Đorđa i dr.) i zaštite i očuvanja spomen obilježja.

Strogi prirodni rezervati u parku

„Rusenica“ predstavlja pribežište rijetke i ugrožene divljači u našoj zemlji – risa i zaštićen je kao poseban rezervat 1950.godine;
„Popovo prase“ je rezervat čiste sastojine endemičnog bora munike i zaštićen je 1960.godine. Stabla munike su niska, često sa gornje strane oštećena, podmladak vrlo rijedak, skoro bez ikakve druge prizemne vegetacije;
„Ošljak“ je rezervat čiste sastojine endemičnog bora munike u donjem dijelu, a stijene i kamenjari bliže vrhu Ošljaka. Kako je taj dio Ošljaka eksponiran više zapadu, to se u proleće u njemu okupljaju veliki tetrjebovi a rezervat naseljavaju i jarebice, kamenjarke i leštarke. Kao poseban rezervat zaštićen je 1960.godine;
„Golem bor“ je potpuno čista munikova sastojina i kao poseban rezervat zaštićen je 1960.godine.

Flora i fauna

Šar-planina, koja se kao moćna barijera izdiže iznad kosovsko-metohijske kotline, je visoka i markantna planina sa oko 70 vrhova visine preko 2000 m i sa preko 30 vrhova iznad 2500 m (najviši vrhu Srbiji Bistra sa 2652 m).

Na Šar-planini živi 1800 biljnih vrsta. Među njima, 175 je strogo zaštićenih i 268 zaštićenih. U Crvenoj knjizi flore Srbije su 24 vrste, na spisku Evropske crvene liste ugroženih životinjskih i biljnih vrsta (European Red List of Globally Threatened Animals and Plants 1991) je 25 vrsta, i na spisku Svjetske crvene liste ugroženih biljaka (IUCN Red List of Threatened Plants, 1997) je 31 vrsta.

Istovremeno, Šar-planinapa i sam Nacionalni park, predstavlja jedno od faunistički najbogatijih područja Srbije i Evrope. U Nacionalnom parku živi 147 vrsta dnevnih leptira (50,86% balkanske faune dnevnih leptira i 77% vrsta Srbije), 31 vrsta vodozemaca i gmizavaca (ili 69% srpske herpetofaune), 159 vrsta ptica (a sreće se i preko 200 vrsta), i 32 vrste sisara, od toga 30 vrsta globalno ugroženih i 17 vrsta koje su prirodne rijetkosti.

Spomenici kulture

Pored toga što je ovaj nacionalni park po svom prirodnom bogatstvu jedna od vrućih tačaka biološke raznovrsnosti Evrope, on je izuzetno dragocjen i kao kolijevka srpske duhovnosti, državnosti i istorije. Na ovom području se nalazi 45 objekata kulturne baštine, a među njima se ističe 14 kategorisanih kulturnih dobara od izuzetnog značaja izgrađenih u periodu od 12. do 16. vijeka. Tu su isposnica i manastir Sv. Petra Koriškog iz XIII vijeka, crkva Sv. Petke iz 14. vijeka, crkva Sv. Bogorodice Ogiditrije iz XIV vijeka, manastir Sv. Trojice iz 15. vijeka, ostaci Dušanovog grada i manastirskog kompleksa Sv. Arhangeli iz 14. vijeka nadomak Prizrena, i drugi spomenici kulture od najvećeg nacionalnog značaja.

Međunarodni značaj

Nacionalni park „Šar-planina“ nalazi se na Listi međunarodno značajnih područja za biljke kao IPA područje (Important Plant Areas -IPA, Planta Europa, Plantlife, 2005);

Zbog velikog prisustva retkih i ugroženih vrsta ptica, Šar-planina je uvrštena u Listu najvažnijih područja ptica u Evropi (GRIMMETT & JONES 1989). Takođe, područje srspkog dijela Šar-planine se nalazi na Listi međunarodno značajnih područja za ptice kao IBA područje (Important Bird Аreas - IBA, BirdLife Conservation, BirdLife International, 1999);

Područje Nacionalnog parka „Šar-planina“ je identifikovano kao Emerald područje pod imenom „Šar planina“, deo mreže područja (Emerald Network of Areas of Special Conservation Interest - АsCI) značajnih sa stanovišta primene Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija) u Srbiji, sa oznakom RS0000008;

Nacionalni park „Šar-planina“ nalazi se na Nacionalnoj listi jednog od 10 potencijalnih rezervata biosfere (Biosphere Reserve) u okviru UNESKO programa „Čovjek i biosfera“ (UNESCO - Man and Biosphaere), i nalazi se na preliminarnoj listi od pet potencijalnih dobara koja bi trebalo da budu nominovanaza upis u UNESCO listu dobara svjetske baštine na osnovu Konvencije o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (World Heritage Convention);

Nalazi se na Preliminarnoj nacionalnoj listi kao jedno od 65 potencijalnih Ramsarskih područja u Srbiji.

Planina 

Šar-planina ili skraćeno Šara je planina koja se nalazi na granici Srbije i Makedonije. Poznata je i po drugim nazivima: Skardus, Carska planina i Monte Argentaro koji datiraju iz perioda srednjeg vijeka.

Po svojim osnovnim morfotektonskim osobinama, ona pripada Šarsko-pindskom planinskom sistemu, odnosno Dinaridima. Šar planinu karakteriše prostrano bilo, čija dužina po horizontalnoj projekciji iznosi 80 do 85km, odnosno teritorijalno od Kačaničke klisure na severoistoku, sa vrhom Ljuboten, pa sve do gornjeg toka Radike i Vrutoka na jugu, teritorijalno tromeđe Makedonsko-Albansko-Srpske granice. Širina ove planine kreće se od 20 do 25km, na taj način može se uzeti da površina Šar planinske oblasti zahvata preko 1600 km².

Iznad prostranog bila diže se planinski greben (prosečne visine 2.300m), sa brojnim vrhovima i presedlinama.

Zato greben ove planine stvara utisak jake nazupčenosti.

Orografski se pruža dva pravca, dio bila od Ljubotena do Karanikole pruža se pravcem sjeveveroistok - jugozapad, dok drugi dio, od Karanikole do gornjeg toka Radike i Vrutoka pravcem sjever - jug. Ovaj drugi dio je znatno razuđeniji, pa i pojedini djelovi stvaraju utisak zasebne cjeline (središnji dio sa Titovim vrhom), i kao takvi nose lokalne nazive: Brodska planina, Rudoka, Vraca, Radika planina itd.

Ispod samog grebena Šar planine leže brojni cirkovi, u kojima su se smjestila mnoga prelepa lednička jezera, poznata i kao Gorske oči, dok su ispod cirkova formirane duboko usečene valovske doline, koja najčešće predstavljaju izvorišta mnogih rijeka.

Opšti izgled Šar-planine je veoma različit. Posmatrano sa jugoistočne (Makedonske) strane ova planina odaje sliku pitomosti i pored visokih kota iznad 2700m/nv, ovdje dominiraju zeleni pašnjaci, dok je situacija sasvim drugačija na sjeverozapadnoj strani (Kosovsko-metohijskoj), gdje ova planina poprima Alpski karakter, pokazujući svoju surovost kroz strmo-stjenovite padine Periglacijalnog i Glacijalnog reljefa.kovi, u kojima su se smjestila mnoga prelijepa lednička jezera, poznata i kao Gorske oči, dok su ispod cirkova formirane duboko usječene valovske doline, koja najčešće predstavljaju izvorišta mnogih reka.

I pored znatnih visina i svoje surovosti Šar planina je prohodna u svim pravcima. Preko brojnih prevoja od davnina su vodili karavanski putevi, povezujući Tetovski okrug sa Kosovsko-metohijskim područjem, od kojih su najpoznatiji: Karanikolički, Skakalički Čelepinjski, Livadički (Meanče) prevoj, prevoj na Vraci.