Podgorica je grad koji leži na pet rijeka – Morači, Zeti, Ribnici, Cijevni i Sitnici. Baštini tradiciju drevnog rimskog grada Duklje, a izrasla je na temeljima rimskog Birziminiuma (ili Alate) i Ribnice.
Podgorica je grad koji leži na pet rijeka – Morači, Zeti, Ribnici, Cijevni i Sitnici. Baštini tradiciju drevnog rimskog grada Duklje, a izrasla je na temeljima rimskog Birziminiuma (ili Alate) i Ribnice.
GRAD NA PET RIJEKA
U najstarijim sačuvanim pisanim spomenicima grada Kotora, Podgorica se prvi put pominje 1326. godine.
Ime je dobila po omanjem brdu Gorici, pod kojim je nastala i razvijala se. Ranije se zvala Ribnica, po istoimenoj rijeci, jer je grad podignut na ušću Ribnice u Moraču. O mjestu Ribnici, naselju ili tvrđavi, nema nikakvog pomena u kotorskim spomenicima. Takođe se ne zna ni do kada se taj grad (tvrđava) zvao Ribnicom, niti od kada se počeo zvati Podgoricom. Smatra se da su oba imena (Ribnica i Podgorica) jedno duže vrijeme, prije XIV vijeka, bila istovremeno u upotrebi. Po nekim drugim izvorima, toponim Ribnica bio je naziv za oblast (kraj oko rijeke Ribnice), a ne za grad, odnosno, utvrđenje.
Postanak Ribnice vezuje se za X vijek, što je zabilježeno u jednom zapisu koji se čuva u crkvi Sv. Đorđa pod Goricom, u kome se kaže da „prve kuće podiže na obali Ribnice gospodar Gorske župe Marko“.
Stara Podgorica, odnosno Ribnica izrasla je na temeljima nekadašnjeg rimskog grada zvanog Birziminium (ili Alata, kako neki istoričari smatraju), koji se pominje u starim rimskim izvorima još od IV vijeka. Taj grad se nalazio na velikom putu koji je vodio od Skadra za Onogošt i dalje za Neronu, na ušću Neretve. Birziminium je, upravo zbog svog položaja, prerastao iz karavanske stanice u naseljen i utvrđen grad.
Stari grad Duklja (čiji ostaci su danas dio gradske teritorije) osnovan je i I vijeku n.e., a njegovi ostaci nalaze se nedaleko od ušća rijeke Zete u Moraču. Arheološke iskopine iz ovog perioda svjedoče o bogatoj kulturi ovog drevnog rimskog centra, koji je brojao oko 40.000 stanovnika. Osim brojnih urbanih sadržaja (trg, terme, bazilike itd), za potrebe Duklje bio je izgrađen vodovod od Cijevne i Vrela Ribničkih, preko Ćemovskog i Zlatičkog polja. Jedan krak vodovoda je vodio do naselja na ušću Ribnice u Moraču.
Period osmanske vladavine
U prvoj polovini XV vijeka Podgorica je, poslije Bara, bila sjedište namjesnika Vuka Brankovića za Zetu. Četrdesetih godina XV vijeka Podgorica je pripadala hercegovačkom vojvodi Stjepanu Vukčiću Kosači, potom su ovdje gospodarili Đurđe Branković i Balšići (Balša III).
Prvi Podgoričanin koji se pominje u kotorskim pisanim spomenicima je „Jovan, zet Venčov“ (Johannes de Potgorice, gener de Venco), koji se 18. avgusta 1326. godine zadužio kod Ivana Glavatija za 300 perpera „za predstojeće putovanje“, s obavezom da izmiri dug u roku tri mjeseca.
Podgorica je pala pod Turke sedamdesetih godina XIV vijeka, kada je i sagrađen bedem (utvrđenje) oko Podgorice. To novosagrađeno tursko utvrđenje, čiji ostaci i danas postoje, dobija naziv Depedogen, dok je hrišćanskoj varoši ostao naziv Podgorica. Uskoro se to tursko ime za tvrđavu sasvim izgubilo, pa će se od početka XVI vijeka i za grad i za tvrđavu upotrebljavati isključivo naziv – Podgorica. U to vrijeme (početak XVI vijeka) Podgorica se pominje kao nahija i selo, koje ima 40 kuća. Jedan od najznačajnijih Podgoričana iz tog perioda jeste i Božidar Vuković „ot Đurić, Podgoričanin“, znameniti osnivač ćirilske štamparije u Veneciji. Pojava štamparije, prve u Južnih Slovena, bilo je od najvećeg kulturno-istorijskog značaja ne samo za Crnu Goru toga doba već i za region.
Podgorica – „krasna varošica“
Početkom XVII vijeka Podgorica je izrasla u značajno trgovačko mjesto, na raskršću puteva između primorja i unutrašnjosti. Hroničari i putopisci toga vremena za Podgoricu kažu da je „krasna i vrlo lijepa varošica, sa 900 većinom hrišćanskih kuća“, te da je sjedište jednog dijela Sandžakata koji ima 17 sela sa 1697 domova. O tom gradu ostavio je svoje zapise i Evlija Čelebija, koji je 1662. godine prolazio tim krajem. Ovaj znameniti turski putopisac navodi da je Podgorica toga doba bila tvrđava „u kamenitoj zemlji koju zovu Kara Dag (Crna Gora)“. „Snabdjevena je jakim kulama, puškarnicama i prsobranima. Ima jednu kapiju a leži na jednoj oštroj litici, okružena opkopom. U tvrđavi se nalazi gradski zapovjednik (dizdar), 700 muževnih, hrabrih, odvažnih, požrtvovanih i junačkih momaka... U tvrđavi se nalazi u svemu 300 kućeraka, jedna Fatihova džamija, ambari za pšenicu, odlično skladište za municiju, topovi i cisterne. Drugih građevina nema“, navodi u svom zapisu Čelebija.
Sahat kula je simbol stare Podgorice. Podigao ju je Hadži-paša Osmanagić, koji je živio krajem XVI i početkom XVII vijeka. Sat na kuli, koji je zadugo bio jedini javni časovnik u Podgorici, bio je istovremeno i dobar orjentir Piperima i Kučima kada su dolazili noću u Podgoricu da napadaju i pljačkaju Turke. Kada je to paša otkrio, skinuo je sat sa kule i odnio ga kući.
Od pada pod osmansku vlast (1474.) do njenog oslobođenja (27. januara 1879.) Podgorica je izmijenila svoj izgled. Izmijenio se i sastav njenog stanovništva. Po jednom izvještaju francuskog konzula iz Skadra, iz 1859. godine, Podgorica je tada imala 6540 stanovnika, odnosno 950 domova, od kojih 630 muslimanskih i 270 pravoslavnih.
Gradnja Nove (Mirkove) Varoši
Prestankom turske vlasti, u Podgorici se vrše velike etničke i socijalno – kulturne promjene. Doseljenici iz susjednih krajeva dobijaju zemlju, a pred kraj XIX vijeka niče i Nova (Mirkova) Varoš na desnoj obali Ribnice. Do tada, stara Podgorica nije prelazila desnu obalu Ribnice, da bi nakon Knjaževe odluke (1886. godine), Nova Varoš počela da niče od obale Ribnice do lijeve obale Morače i do brda Gorica. U početku je nazivana u znak poštovanja prema Velikom vojvodi Mirku Petroviću, istaknutom crnogorskom vojskovođi i junaku, ocu knjaza Nikole. Varoš se brzo razvija, dobija široke ulice i svoj prvi trg, na kome je od kamena bio podignut spomenik crnogorskim borcima. Razvijaju se trgovine i zanati, pa se osniva i novčani zavod, Prva zetska štedionica, koja uskoro mijenja ime u Podgorička banka. Tada, početkom XX vijeka Podgorica počinje privlačiti strani kapital, a italijanski kapital podiže Fabriku duvana.
Ekonomski prosperitet dovodi do razvoja kulturnog života. Prva osnovna škola u Podgorici otvorena je 1879. godine. Obavezno osnovno školovanje se uvodi za oba pola i sve vjeroispovijesti, sa radom počinje čitaonica i pjevačko društvo „Branko“. Pojavljuje se prvi list, a 1907. godine osniva se i Niža gimnazija, koja će uskoro prerasti u osmorazrednu. Pred Drugi svjetski rat, u Podgorici je bilo 203 trgovačke i 210 zanatskih radnji, četiri hotela, te 55 kafana i restorana.
Godine 1909. u Podgorici je živjelo 9.895 stanovnika; uoči Drugog svjetskog rata imala je 10.147, da bi, nakon strahovitih razaranja, kraj rata dočekala sa oko 6.000 stanovnika.
Od Podgorice do Titograda, i obrnuto!
Podgorica je 13. jula 1946. godine promijenila naziv u Titograd, da bi, nepunih pet decenija kasnije, 2. aprila 1992. godine, odlukom Skupštine Republike Crne Gore, vraćen stari naziv – Podgorica, poštujući rezultat prethodono sprovedenog referenduma Titograđana.
Poslijeratni Titograd bilježi nagli rast u broju stanovnika – od 10.238, koliko je imala 1948; potom, 30.657 - 1961, 96.074 – 1981, 136.473 – 2003, da bi po Popisu iz 2011. u Podgorici upisano 185.937 stanovika.
Nakon rata i posle promjene imena, Titograd je postao glavnim gradom Socijalističke Republike Crne Gore, jedne od šest republika SFRJ. Novi grad se razvijao izuzetnom brzinom. Otvaranjem škola i fabrika, naučnih i kulturnih, zdravstvenih i društvenih institucija, Titograd je ubrzo preuzeo ključnu ulogu u razvoju nove Crne Gore.
Period od 1960. do 1965. godine najznačajniji je u privrednom razvoju ovog grada. Industrijska djelatnost izrasla je u najznačajniju privrednu granu grada. Titograd je postao središte industrije aluminijuma, prerade duvana, proizvodnje namještaja i odjeće, a bogati prirodni resursi doveli su do razvoja poljoprivrednog kombinata „13 jul“ koji i danas važi za jednu od najpoznatijih i najkvalitetnijih kuća kada je u pitanju proizvodnja vina i alkoholnih pića. Naučne institucije okupljene oko Univerziteta Crne Gore doprinijela su da Titograd postane i naučni i kulturni centar Crne Gore.
Sastavci (Skaline) – nalaze se na ušću Ribnice u Moraču, ispod stare turske tvrđave Depedogen. Tu se nalazi i najstariji most u Podgorici, podignut još u doba Rimljana, kojeg je, nakon više oštećenja, u prvoj polovini XVIII vijeka obnovio Adži-paša Osmanagić, pa je jedno vrijeme nazivan i Adži-pašin most.
Moderna metropola
Ubrzano rastući, grad je minulih godina doživio pravi preporod. Naročito se to odnosi na intenzivnu urbanizaciju i razvoj građevinarstva, (brojni su savremeni kvartovi i objekti), potom modernizaciju saobraćajnica i izgradnju desetak mostora, među kojima je svakako najupečatljiviji most „Milenijum“, koji je postao simbolom moderne Podgorice.
Posljednjih godina lice Podgorice, glavnog grada sada nezavisne države Crne Gore, mijenja se velikom brzinom, dok grad prerasta u modernu evropsku metropolu.
Autor: Veselin Konjević